Հայաստանը XV դարում

Սկսած XI դ. սելջուկների, իսկ այնուհետև XII դ. մոնղոլների արշավանքներից, ինչպես արդեն գիտենք, Հայաստանում սկսել էին վերաբնակվել թյուրքմենական ցեղեր։ Արդեն XIV դ. վերջերին հատկապես աճեցին կարա-կոյունլու և ապա ակ-կոյունլու ցեղերի ազդեցությունն ու քաղաքական հզորությունը։ Նրանք պայքարում էին տարածաշրջանային գերակայության համար և իրենց գերիշխանությունը հաստատեցին Հայաստանի տարբեր շրջաններում։
Իրադրությունը Հայաստանում XVդարում։ XIV դ. վերջերին Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ծանր վիճակին զուգահեռ, ուժեղացան նաև արտաքին ճնշումերը։ Հատկապես աղետալի հետևանքներ ունեցան Լենկ Թեմուրի (Թամերլանի) արշավանքները։ Նա իր դաժանությամբ գերազանցեց նույնիսկ մոնղոլներին: Նրա բազմաքանակ զորքերը 1386-1402 թթ. բազմիցս ասպատակեցին Հայաստանը։ Հերթական անգամ բնակչությունը կոտորվեց կամ տարվեց ստրկության, թեև եղան նաև համառ դիմադրություններ։ Այդ տարիներին ամայացան Հայաստանի բազմաթիվ շրջաններ։ Քաղաքային կյանքը կանգ առավ։ Արհավիրքը դադարեց միայն 1405 թ. Լենկ Թեմուրի մահվամբ։ Լենկ Թեմուրի մահվանից հետո նրա ստեղծած
հսկայածավալ կայսրությունը տրոհվեց, և սկիզբ առան գահակալական կռիվեր։ Իրավիճակից
օգտվեցին կարա-կոյունլուները, որոնք կարճ ժամանակում կարողացան իրենց հսկողության տակ
առնել հսկայածավալ մի տիրույթ, որն ընդգրկում էր նաև Հայաստանի զգալի մասը։ Նրանք իրենց
հզորության գագաթնակետին հասան Ջհանշահի (1437-1467) օրոք։ Վերջինս իր դիրքերն ամրապնդելու նպատակով օգտվեց նաև հայերի աջակցությունից։ Դա հնարավորություն տվեց, որ հայ իշխանական որոշ տներ՝ Գուգարքում, Սյունիքում,Վայոց ձորում, Արցախում և մի քանի այլ վայրերում վերականգնեն իրենց իշխանությունները՝ ստանալով մելիք տիտղոսը։

Կաթողիկոսական աթոռի վերահաստատումը Էջմիածնում։ Սկսած XV դարի 40-ական թվականներից՝ զգալիորեն բարձրացավ Այրարատյան աշխարհի հասարակականքաղաքական դերը։ Հայաստանի հյուսիս-արևելյան շրջանների վարչական կենտրոն դարձավ Երևանը։
Այդպիսով, զգալիորեն բարձրացավ Այրարատյան նահանգի հասարակական-քաղաքական դերը։ Նշանակալի քայլ եղավ 1441 թ. Ջհանշահի համաձայնությամբ Ամենայն Հայոց Հայրապետական
Աթոռը Էջմիածնում վերահաստատելը։ Կաթողիկոս ընտրվեց Կիրակոս Ա Վիրապեցին։ Այս իրադարձությունը, բացի կրոնականից, ուներ նաև քաղաքական նշանակություն. հայոց եկեղեցին հեռու էր ում պապականության ազդեցությունից և հնարավորություն էր ունենում մասնակցելու հայ ժողովրդի հետագա համախմբմանը Հայաստանում։ Հայոց թագավորության վերականգնման փորձ. Սմբատ Սեֆեդինյան (Արծրունի)։ Ջհանշահի կառավարման տարիներին հայոց կյանքում տեղի ունեցած մեկ այլ նշանակալի իրադարձություն էր Հայոց թագավորության վերականգնման կարճատև փորձը։ Այդ գործում մեծ էր Զաքարիա Աղթամարցու ներդրումը։ Վերջինս, միավորելով Աղթամարի և Էջմիածնի կաթողիկոսությունները, քայլեր ձեռնարկեց նաև երկրի քաղաքական միավորման ուղղությամբ։ Ծրագիրը, սակայն, իրագործվեց նրա եղբորորդի Ստեփանոս Դ կաթողիկոսի ժամանակ։ Այդպիսով՝ 1465 թ. Ջհանշահի համաձայնությամբ հնարավոր եղավ Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունուն, որը Ստեփանոսի եղբայրն էր, օծել Հայոց թագավոր։ Նրա իշխանությունը սահմանափակվում էր միայն Աղթամար կղզով և առափնյա մի քանի գյուղերով։ Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու թագավորությունը թեպետ շատ կարճ տևեց, բայց փորձն ինքնին վկայում էր, որ հայոց պետականության վերականգնման գաղափարը կենսունակ էր և կարող էր ծառայել իբրև նախադեպ։

Ակ-կոյունլուների տիրապետությունը և Հայաստանը։ Ջհանշահի օրոք ավարտվեց ակ-կոյունլուների և կարա-կոյունլուներիմիջև հակամարտությունը։ Վճռական ճակատամարտը տեղի ունեցավ 1467 թ.։ Ջհանշահը և նրան սատարող ուժերը պարտվեցին ակ-կոյունլուներին։ Կարճ ժամանակ անց Հայաստանի կառավարիչ դարձան ակ-կոյունլուները։ Նրանց տիրակալ Ուզուն Հասանը (1453-1478) գիտակցելով տնտեսության վերականգնման կարևորությունը, հարկերը կառավարելու համար հրապարակեց կանոնագիր՝ «Կանուննամե»։ Այդտեղ սահմանված էին հարկերի չափերը և դրանց գանձման եղանակները։ Չնայած այս ջանքերին՝ հպատակ
ժողովուրդների, այդ թվում հայերի տնտեսական դրությունն էականորեն չբարելավվեց։ Անփոփոխ
աց նաև նրանց իրավական կարգավիճակը։ Ավելին՝ Ուզուն-Հասանի և նրա հաջորդի վարած
քաղաքականության արդյունքում հայ իշխանական շատ տոհմեր կորցրին իրենց կալվածքներն ու
դուրս մղվեցին քաղաքական ասպարեզից։ Նրանցից ոմանք անգամ իսլամ ընդունեցին։
Ակ-կոյունլուների իշխանությունը, սակայն, նույնպես կարճ տևեց։ XV դ. վերջին ծագած գահակալական վեճերի արդյունքում նրանց իշխանությունը մեծապես թուլացավ և շուտով զիջեց իր դիրքերը։ Ներքին վեճերին գումարվեցին արտաքին ճնշումերը, որոնք ի վերջո հանգեցրին ակ-կոյունլուների կործանմանը: Նրանց հաջորդեցին Սեֆյանները։

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան Լենկ
Թեմուրի ասպատակությունները Հայաստանի
բնակչության և քաղաքային կյանքի վրա։

Լենկ Թեմուրի արշավանքներն ունեցան հետևյալ աղետալի հետևանքները.

• Բնակչության կորուստ. Շատերը սպանվեցին, մյուսները՝ ստրկության տարվեցին։

• Տարածքների ամայացում.Հայաստանի բազմաթիվ շրջաններ գրեթե դատարկվեցին բնակչությունից։

• Քաղաքային կյանքի անկում.Քաղաքները ավերվեցին, առևտրային ու մշակութային կյանքը կանգ առավ։

• Սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամ.Արշավանքներից հետո տնտեսական վերականգնումը շատ դանդաղ էր։

2. Բացատրի՛ր։ Ի՞նչ նշանակություն ունեցավ 1441 թ.
Էջմիածնում հայոց հայրապետական աթոռի
վերահաստատումն Էջմիածնում։

Կրոնական նշանակություն. Հայոց եկեղեցին դարձավ ավելի ինքնուրույն՝ դուրս գալով օտար ազդեցությունից, մասնավորապես՝ կաթոլիկ պապականության։

• Քաղաքական միավորման խթանում.Հայոց կաթողիկոսությունը հնարավորություն ունեցավ աջակցելու ազգային համախմբմանը։

• Հայաստանի հասարակական-քաղաքական դերի բարձրացում.Այրարատյան աշխարհը դարձավ վարչական և կրոնական կենտրոն։

• Նախադեպ պետականության համար. Հայ եկեղեցին իր դերով նպաստեց հայոց ինքնության պահպանմանը և քաղաքական վերակազմակերպման հնարավորություններին։

3. Վերլուծի՛ր։ Ինչպիսի՞ քաղաքականություն էր
վարում Ջհանշահը հայերի նկատմամբ, ինչո՞ւ։

Ջհանշահը վարում էր ավելի մեղմ և համագործակցային քաղաքականություն՝ հայերի աջակցությունը շահելու համար։

• Հիմնական նպատակ. Իր դիրքերը կայունացնելու և իշխանությունը պահպանելու համար նա օգտվեց հայ իշխանների աջակցությունից։

• Ազգային ինքնության վերածնունդ.Ջհանշահը թույլ տվեց հայ իշխանական որոշ տոհմերին վերականգնել իրենց իրավունքները և տիտղոսները (օրինակ՝ մելիքների ստեղծումը), ինչը խթանեց տեղի հայ համայնքների կազմակերպումը։

• Գործնական պատճառներ. Հայ իշխանները կարող էին օգտակար լինել նրա բանակի մատակարարման և տարածաշրջանի կայունացման գործում։

ՊԱՏՃԱՌ ԵՎ ՀԵՏԵՎԱՆՔ

• 1467 թ. վճռական ճակատամարտում Ջհանշահը պարտություն կրեց ակ-կոյունլու Ուզուն Հասանի կողմից
  և սպանվեց։ Դրանից հետո կարա-կոյունլուների ցեղային համադաշնությունն արագ քայքայվեց և իր տեղը զիջեց ակ-կոյունլուներին, որոնք արդեն հաջորդ տարում իրենց հսկողությունը հաստատեցին ամբողջ Հայաստանում։ Թերևս հենց այդ թվականով էլ կարելի է թվագրել Սմբատ Սեֆեդինյան-Արծրունու գահակալության ավարտը։
  Ըստ քեզ՝ ինչո՞ւ Սմբատ Սեֆեդինյանի գահակալությունը չշարունակվեց ակկոյունլուների ժամանակ։

Ակ-կոյունլուների գերիշխանությունը.Ակ-կոյունլուները ջախջախեցին կարա-կոյունլուներին և վերացրեցին նրանց հետ կապված տեղական իշխանությունները։

• Արտաքին ճնշում. Ուզուն Հասանը և նրա հաջորդները չէին հանդուրժում որևէ տեղական անկախ իշխանություն՝ կենտրոնացնելով իրենց իշխանությունը։

• Հայ իշխանությունների թուլացում.Ակ-կոյունլուների քաղաքականության հետևանքով հայ իշխանական տոհմերը կորցրին իրենց կալվածքները կամ հարկադրված էին հարմարվել նոր իշխանություններին։

• Ինստիտուցիոնալ աջակցության բացակայություն. Սմբատ Սեֆեդինյանի գահակալությունը հիմնվում էր Ջհանշահի աջակցության վրա, իսկ վերջինիս մահից հետո դա հնարավոր չեղավ։

Քննարկում

Էջմիածնի՝ որպես հոգևոր կենտրոնի դերը նաև այսօր։

Էջմիածինը որպես հոգևոր կենտրոն ունի բացառիկ նշանակություն ոչ միայն պատմական, այլև արդի Հայաստանում և սփյուռքում։

Էջմիածնի հոգևոր դերը այսօր.

1. Հայ Առաքելական եկեղեցու կենտրոն.

Էջմիածինը շարունակում է լինել Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր կենտրոնը, որտեղ գտնվում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի նստավայրը։ Այն միավորում է ողջ աշխարհում գտնվող հայկական եկեղեցիները։

2. Հավատի և ազգային ինքնության պահպանություն.

Էջմիածինը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի քրիստոնեական հավատքն ու ազգային ինքնությունը։ Այն սփյուռքում ապրող հայերի համար նաև հոգևոր կապ է հայրենիքի հետ։

3. Կրթական և մշակութային կենտրոն.

Մայր Աթոռում գործում են աստվածաբանական դպրոցներ, որտեղ ուսանողներ են պատրաստվում հոգևոր ծառայության համար։ Էջմիածնի թանգարանները և մատենադարանը պահպանում են հայկական մշակույթի ու պատմության արժեքավոր մասունքները։

4. Համաշխարհային քրիստոնեության մաս.

Էջմիածինը ճանաչված է որպես քրիստոնեության ամենահին կենտրոններից մեկը։ Այն կարևոր դեր է խաղում միջեկեղեցական հարաբերություններում։

5. Օժանդակություն համայնքին.

Մայր Աթոռը ներգրավված է սոցիալական ծրագրերում, աջակցում է անապահով ընտանիքներին, զբաղվում է կրթական և բարեգործական նախագծերով։

6. Պատմական և հոգևոր ուխտավայր.

Էջմիածինը կարևոր ուխտավայր է ինչպես հայերի, այնպես էլ օտարազգի այցելուների համար։ Այստեղ գտնվող սուրբ մասունքներն ու հուշարձանները խորհրդանշում են հայ ժողովրդի քրիստոնեական ժառանգությունը։

Այսպիսով, Էջմիածինը շարունակում է մնալ հայ ժողովրդի հավատքի, ինքնության և միասնության կարևորագույն կենտրոնը։

Լրացուցիչ աշխատանք (տանը)

1.Սահմանական եղանակի տրված ժամանակաձևերը համեմատի՛ր և պատասխանի՛ր հարցերին:

Անկատար ներկա — գրում եմ, կարդում եմ:
Անկատար անցյալ — գրում էի, կարդում էի:
Ապակատար ներկա — գրելու եմ, կարդալու եմ:
Ապակատար անցյալ — գրելու էի, կարդալու էի:
Վաղակատար ներկա — գրել եմ, կարդացել եմ:
Վաղակատար անցյալ — գրել էի, կարդացել էի:
Անցյալ կատարյալ — գրեցի, կարդացի:

Ո՞ր ժամանակաձևերն են նույն դերբայներից կազմվում:

Նույն դերբայներից են կազմվում հետևյալ զույգերը.

• Անկատար ներկա՝ գրում եմ, կարդում եմ

• Անկատար անցյալ՝ գրում էի, կարդում էի

• Ապակատար ներկա՝ գրելու եմ, կարդալու եմ

• Ապակատար անցյալ՝ գրելու էի, կարդալու էի

Այս չորս ձևերը կազմվում են բայի գրել, կարդալ հիմքերից՝ տարբեր օժանդակ բայերի միջոցով:

Ինչպե՞ս են առաջացել առաջին վեց ժամանակաձևերի անունները (ուշադրությո՛ւն դարձրու եմ օժանդակ բայի ժամանակին):

Անկատար ներկա՝ Օժանդակ բայը ներկա ժամանակում է (եմ, ես, է…):

• Անկատար անցյալ՝ Օժանդակ բայը անցյալ ժամանակում է (էի, էիր, էր…):

• Ապակատար ներկա՝ Օժանդակ բայը ներկա ժամանակում է (եմ, ես, է…), բայց բային ավելացվում է ապագայի նիշ (-ու):

• Ապակատար անցյալ՝ Օժանդակ բայը անցյալ ժամանակում է (էի, էիր, էր…), բային ավելացվում է ապագայի նիշ (-ու):

• Վաղակատար ներկա՝ Օժանդակ բայը ներկա ժամանակում է (եմ, ես, է…), բայի գրել, կարդալ անցյալ հիմքը միացված է:

• Վաղակատար անցյալ՝ Օժանդակ բայը անցյալ ժամանակում է (էի, էիր, էր…), բայի գրել, կարդալ անցյալ հիմքը միացված է:

Փորձի՛ր բացատրել, թե ինչո՞ւ այստեղ գործածված եմ (ես, է, ենք, եք, են) բայը կոչվում օժանդակ:

Բայը օժանդակ է, որովհետև այն միայն աջակցում է բային, ցույց է տալիս դրա ժամանակը, դեմքը և թիվը: Օժանդակ բայը չունի հիմնական գործողություն, այլ միայն ձևաբանական ֆունկցիա:

Անցյալ կատարյալ ժամանակաձևն ինչո՞վ է տարբերվում մյուսներից:

Անցյալ կատարյալ ժամանակաձևը (գրեցի, կարդացի) չի պարունակում օժանդակ բայ, գործողությունը ներկայացնում է որպես միանգամայն ավարտված՝ առանց լրացուցիչ ձևաբանական շերտերի:

2.Տրված բայերը խոնարհի՛ր անցյալ կատարյալ ժամանակաձևով (կազմի՛ր բոլոր ձևերը` I, II, III դեմքերով, եզակի և հոգնակի թվերով): Ընդգծի՛ր վերջավորությունները:

Թափել, կապել, խաղացնել:

Բայ՝ թափել

• I դեմք

• Եզակի՝ թափեցի

• Հոգնակի՝ թափեցինք

• II դեմք

• Եզակի՝ թափեցիր

• Հոգնակի՝ թափեցիք

• III դեմք

• Եզակի՝ թափեց

• Հոգնակի՝ թափեցին

Բայ՝ կապել

• I դեմք

• Եզակի՝ կապեցի

• Հոգնակի՝ կապեցինք

• II դեմք

• Եզակի՝ կապեցիր

• Հոգնակի՝ կապեցիք

• III դեմք

• Եզակի՝ կապեց

• Հոգնակի՝ կապեցին

Բայ՝ խաղացնել

• I դեմք

• Եզակի՝ խաղացրեցի

• Հոգնակի՝ խաղացրեցինք

• II դեմք

• Եզակի՝ խաղացրեցիր

• Հոգնակի՝ խաղացրեցինք

• III դեմք

• Եզակի՝ խաղացրեց

• Հոգնակի՝ խաղացրեցին

Ընդգծված վերջավորությունները.

• Թափել՝ -եցի, -եցինք, -եցիր, -եցիք, -եց, -եցին

• Կապել՝ -եցի, -եցինք, -եցիր, -եցիք, -եց, -եցին

• Խաղացնել՝ -րեցի, -րեցինք, -րեցիր, -րեցիք, -րեց, -րեցին

1. True.
2. False.
3. True.
4. True. 
5. True. 
6. True.

To match the pictures with the words in the box:

1. Pants (North American) – Trousers (British)

2. Sidewalk (North American) – Pavement (British)

3. Elevator (North American) – Lift (British)

4. Subway (North American) – Underground (British)

5. Apartment (North American) – Flat (British)

6. Garbage (North American) – Rubbish (British)

7. Truck (North American) – Lorry (British)

8. Soccer (North American) – Football (British)

9. Cookies (North American) – Biscuits (British)

10. Candy (North American) – Sweets (British)

Lesson 2

The King and Macaw Parrots/to read the text and translate

Grammar:present perfect simple

Hometask:ex.7/b,9/b,page 35

1.

A: Have you seen the new James Bond film yet?

B: Yes, and I’ve already bought the DVD too.

2.

A: Has your brother gone to university yet?

B: Yes, and I’ve already moved into his old bedroom.

3.

A: I love their music, but I haven’t bought their new CD yet.

B: Well, don’t buy it! I’ve already listened to it, and it’s awful.

4.

A: Paul, have you done your homework yet?

B: Nearly. I’ve already finished the Maths, but I haven’t started the Geography yet.

1. She’s just got a letter, but she hasn’t opened it yet.

2. She’s just gone to bed, but she hasn’t switched off the light yet.

3. He’s just bought a new bike, but he hasn’t ridden it yet.

4. They’ve just eaten dinner, but they haven’t done the washing-up yet.

5. He’s just made some fruit juice, but he hasn’t drunk it yet.

6. They’ve just scored a goal, but they haven’t won the game yet.